قرآن مبین

ای خدا ! چرا امتحان می شویم؟

ابتلاء و امتحان انسان یک سنت ثابت و استثناء ناپذیر الهی است و خداوند همه انسانها را در همه زمانها می‏آزماید. از این رو پیامبران و اولیای الهی نه تنها از این قانون مستثنی نیستند، که آزمونشان سخت‏تر است. زیرا خداوند کسانی را که به او نزدیک‏اند و او به آنان محبت می‏ورزد، سخت‏تر امتحان می‏کند.(1) بیاییم به اسرار امتحان الهی نظری بیفکنیم.

از مجموع آیات و روایات مربوط به ابتلاء چنین بر می‏آید که خداوند به منظور اموری چند انسان را به میدان‏های سخت امتحان می‏کشاند. در اینجا به اختصار به این موارد اشاره می‏کنیم:

1- تربیت و تکامل انسان قانون و سنت دائمی پروردگار بر آن است که برای شکوفا کردن استعدادهای نهفته و به فعلیت رساندن آنها و در نتیجه پرورش بندگان، آنان را می‏آزماید.

ای خدا ! چرا امتحان می شویم؟

یعنی همانگونه که فولاد را برای استحکام بیشتر در کوره می‏گدازند تا آبدیده گردد، آدمی را در کوره حوادث سخت، پرورش می‏دهند تا مقاوم شود.

امتحان انسان به سختی‏ها وسیله‏ای است برای تکمیل و تهذیب بیشتر نفس انسان و خالص شدن گوهر وجودی او. سختی‏ها و مشکلات روح را ورزش می‏دهند و نیرومند می‏سازند. بارور شدن وجود آدمی جز در صحنه گرفتاری‏ها حاصل نمی‏گردد

اگر محنت‏ها و رنج‏ها نباشند، بشر تباه می‏گردد، خداوند می‏فرماید: لَقَد خَلَقْنا إِلانسانَ فی کبدٍ(بلد/ 4)، یعنی: انسان را در رنج و سختی آفریدیم. آدمی باید مشقت‏ها را تحمل کند و سختی‏ها را بر دوش کشد تا هستی لایق خود را بیابد. سختی‏ها و شدائد تازیانه تکامل همه موجودات و بالاخص انسان‏اند.

امام علی (علیه السلام) در نامه‏ای که به عثمان بن حنیف فرماندار بصره نوشته‏اند، می‏فرماید که : در ناز و نعمت زیستن و از سختی‏ها دوری گزیدن موجب ناتوانی می‏گردد و زندگی در شرایط دشوار، آدمی را نیرومند و چابک می‏سازد و جوهر هستی او را آبدیده و توانا می‏گرداند، در قسمتی از آن نامه آمده است: «درخت بیابانی چوبش سخت‏تر است و درخت‏های سبز و خرم پوستشان نازکتر و گیاهان بیابانی شعله آتششان افروخته‏تر و بادوام‏تر است.»(2)

قرآن کریم به این انگیزه در امتحان خداوند تصریح می‏کند و می‏فرماید: وَ لِیَبْتلیَ اللّه‏ُ ما فی صُدرِوکم وَ لِیُمَحِّصَ ما فی قُلُوبِکُم و اللّه‏ُ علیمٌ بِذاتِ الصُّدورِ(... و تا خداوند آنچه را که در سینه‏های شماست بیازماید و آنچه در دلهای شماست، مصفا سازد و خداوند از آنچه که در سینه‏ها است آگاه است)(آل عمران / 154)

2- بازشناسی نیکوکار از بدکار یکی دیگر از حکمت‏های امتحان خداوند، بازشناسی مۆمنان از منافقان و پاکان از ناپاکان است. خداوند می فرماید: ما کانَ اللّه‏ُ لِیَذَرَ المۆمنینَ علی ما اَنتم عَلَیْه حتّی یَمیزالخَبیثَ من الطیّبِ...(خدا مۆمنان را بر این حال که هستید وا نمی‏گذارد بلکه با امتحان، بد سرشت را از پاک طینت جدا می‏کند)(آل عمران / 179)

قرآن کریم شدائد و مشکلات دنیوی را عامل تنبیه و تأدیب امت‏های پیشین می‏داند و می‏فرماید: و لَقَد أرسَلنا الی أُمَمٍ من قبلِکَ فاخذناهُم بالبَأساءِ والضَّرآِ لعلّهم یَتَضرَّعون(ما به سوی امتهایی که پیش از تو بودند پیامبرانی فرستادیم و آنان را به سختی و رنج در افکندیم تا شاید متضرع شوند). همچنین خداوند فرعون را به منظور تأدیب به قحطی و خشکسالی دچار نموده است

قرآن کریم در موضعی دیگر فلسفه امتحان را بازشناسی نیکوکاران از بدکاران می‏داند و می فرماید: هو الّذی خَلَقَ السمواتِ وَالأرضَ فی ستَّة أیّامٍ و کانَ عرشُه علی الماءِ لِیَبْلُوَکم أَیُّکم أحسنُ عَمَلاً...(اوست که آسمانها و زمین را در شش روز آفرید و عرش او بر آب بود تا شما را بیازماید که کدامیک نیکوکارترید»(هود/ 7)

بنابر این مطابق آیات و روایات مورد بحث، امتحان و آزمایش خداوند به منظور بازشناسی و جدا ساختن نیکوکار از بدکار، فرمانبر از گردنکش، مۆمن از منافق، پاک از پلید، مجاهد از قاعد، خالص از ناخالص، شکیبا از ناشکیبا صورت می‏پذیرد و حکمت خداوندی اقتضاء دارد که چنین آزمونی به عمل آید تا صفوف از همدیگر ممتاز شوند.

3- پاک ساختن دل ها خداوند مۆمنان را می‏آزماید تا آنان را پاک کند و غبار هواهای نفسانی را از قلوبشان بزداید. او می‏فرماید: ... و لِیَبْتَلِیَ اللّه‏ُ ما فی صُدورِ کم و لِیُمحِّصَ ما فی قلوبِکم و اللّه‏ُ علیم بذاتِ الصُدور(تا خداوند آنچه را در سینه‏های شماست بیازماید و آنچه را در قلبهای شما است پاک و خالص گرداند و خداوند به اسرار سینه‏ها آگاه است)(آل عمران/ 154)

کردارهای ناشایست در روح و روان انسان اثر می‏گذارد و فطرت پاک او را آلوده می‏سازد. قرآن کریم در این زمینه می‏فرماید: کَلاّ بَلْ رانَ علی قُلوبهم ما کانوا یَکسِبون(بلکه آنچه بدست می‏آورند بر قلبهایشان زنگ زده است)(مطفقین/14) همچنان‏که آهن زنگ زده در کوره آتش پاک می‏شود، خداوند زنگار ناخالصی‏های قلب و جان انسان را در کوره حوادث و مشکلات پاکیزه می‏گرداند. بدین سان خداوند بنده‏ای را که دوست دارد به منظور تخلیص از ناپاکی‏ها، در دریایی از شداید و مشکلات غوطه‏ور می‏سازد، امام کاظم (علیه السلام) می‏فرماید: «خداوند در خوشی، نعمت تفضل و در سختی، نعمت پاک شدن می‏بخشد.»(3)

4- ظهور اعمال و افعال مقیاس پاداش و کیفر خداوند تنها صفات درونی افراد نیست، بلکه تا صفات نیک و بد انسان ظاهر نشود، نمی توان کسی را به جهت صفات درونی به کیفر رساند و یا پاداش داد و این صفات از طریق افعال و اعمال انسان آشکار می‏گردد. بدین قرار، ظهور اعمال و افعال بدون اینکه آدمی در بوته آزمون قرار گیرد، امکان‏پذیر نخواهد بود. پس خداوند انسان را آزمایش می‏کند تا افعال و اعمال او پدیدار شود و بر اساس آن سزاوار کیفر و یا پاداش گردد.

قرآن کریم شدائد و مشکلات دنیوی را عامل تنبیه و تأدیب امت‏های پیشین می‏داند و می‏فرماید: و لَقَد أرسَلنا الی أُمَمٍ من قبلِکَ فاخذناهُم بالبَأساءِ والضَّرآِ لعلّهم یَتَضرَّعون(ما به سوی امتهایی که پیش از تو بودند پیامبرانی فرستادیم و آنان را به سختی و رنج در افکندیم تا شاید متضرع شوند)(انعام/42))همچنین خداوند فرعون را به منظور تأدیب به قحطی و خشکسالی دچار نموده است.(اعراف/ 130)

از بیان این آیات چنین استنباط می‏شود که این امتها و این افراد قابلیت اصلاح داشته‏اند و در نتیجه خداوند به قصد اصلاح و هدایت، آنان را تنبیه و تأدیب می فرماید.

امام رضا(علیه السلام) فرمود: «بیماری برای مۆمن مایه تطهیر و رحمت است و برای کافر عذاب و لعنت، و بیماری همواره گریبانگیر مۆمن است تا آن که دیگر هیچ گناهی در وجود او باقی نماند.»(4)

این آزمایش‏ها، به تنبیه و سرزنش پدر یا آموزگاری ماند که نیتی جز ممانعت از تکرار گناه، و در نهایت صلاح و هدایت کودک ندارد.

اگر آرام‌آرام نمازهایمان به نماز اوّل وقت مبدّل شد، نمازی که تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ؛ است، بر ما اثر می‌گذارد و ما را از گناه باز می‌دارد. همین که آدم نمازش را اوّل وقت می‌خواند یا نمی‌خواند، امتحان بزرگی است. مۆمن به رضای پروردگار می‌اندیشد و پروردگار، نماز اوّل وقت را دوست دارد. امام رضا(علیه السلام) می‌فرمایند: همیشه نماز خود را اوّل وقت بخوان

امتحان‌های الهی جدّی هستند

خداوند برای تربیت و پرورش جان انسان‏ها دو برنامه تشریعی و تکوینی دارد و در هر دو برنامه شدائد و سختی‏ها را گنجانیده است. در برنامه تشریعی، عبادات را فرض کرده است و در برنامه تکوینی به منظور امتحان افراد و در نهایت، پرورش و تکامل آنها، مصائب را قرار داده است. روزه، نماز، حج، جهاد و انفاق شدائدی است که با تکالیف ایجاد گردیده‏اند و صبر و استقامت در انجام آنها موجب تکمیل نفوس و پرورش استعدادهای عالی انسانی است. از سوی دیگر، گرسنگی، ترس، تلفات جانی و مالی شدایدی است که در تکوین پدید آورده است و به طور قهری انسان را در بر می‏گیرد و مایه تربیت و پرورش اوست.

باید وقتی زمینه غضب و شهوت پیش می‌آید، خود را نگه داریم. مگر تقوا چیست؟

تقوا از ماده (وقی-یقی) به معنای خود نگهداری و صیانت است . انسان باید بتواند خود را نگه دارد؛ به عنوان مثال از صحنه‌هایی که بسیار دیدنی امّا حرام است، باید چشم‌پوشی کند. برخی از صداها به قدری کریه است که اگر فردی نخواهد آن را گوش دهد، کار مهمّی انجام نداده است؛ مانند صدای برخی از حیوانات؛ امّا گاهی هم صدا زیبا، ولی حرام است. در اینجا گوش ندادن به صدا، هنر است و ارزش دارد. اگر به ما بگویند کسی نذر کرده که هفتاد هزار تومان به شما بدهد، خوشحال می‌شویم، امّا گاه برای اینکه هفتاد هزار تومان خمس ندهیم، به هر حیله‌ای متوّسل می‌شویم، مۆمن این‌گونه نیست و در همه جا در اندیشه رضایت پروردگار است.

اگر آرام‌آرام نمازهایمان به نماز اوّل وقت مبدّل شد، نمازی که تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ (عنکبوت/ آیه 45)؛ است، بر ما اثر می‌گذارد و ما را از گناه باز می‌دارد. همین که آدم نمازش را اوّل وقت می‌خواند یا نمی‌خواند، امتحان بزرگی است. مۆمن به رضای پروردگار می‌اندیشد و پروردگار، نماز اوّل وقت را دوست دارد. امام رضا(علیه‌‌السلام) می‌فرمایند: همیشه نماز خود را اوّل وقت بخوان.(5)

پی نوشت:

1- بحارالانوار، ج 78، ص 194.

2- نهج البلاغه، نامه 45.

3- بحارالانوار، ج 75، ص 243.

4- همان، ج 78، ص 193.

5- همان، ج80، ص 21.

جمشید رازقیان 20 دی 1391 ساعت 14:15